t="69">

p.s.2001.03.24

S

T-34/76

- typ czołgu średniego

     Podstawowy i najbardziej znany radziecki czołg średni II wojny światowej. Choć przez wielu historyków i znawców tematu jest uważany za najlepszy czołg średni tamtego okresu, to jednak prawie pod każdym względem ustępował on znakomitym czołgom niemieckim takim jak np. "Panther" czy "Tiger". Na obraz najlepszego czołgu złożyło się jego masowe użycie oraz równie masowa produkcja. 

Pomysł powstania czołgu powstał w listopadzie 1937 roku w biurze konstrukcyjnym inż. M. I. Koszkina z Charkowskiej Fabryki Parowozów Nr. 183 (KhPZ). W skład zespołu weszli ponadto: A.F. Morozow, P.T. Kuczerenko i inni. W założeniach czołg ten miał być następcą szybkich wozów kołowo-gąsienicowych serii BT i powinien być gotowy do użycia podczas ewentualnej agresji radzieckiej na Europę Zachodnią. Zakładano, że 18-tonowy prototyp A-20, powinien rozwijać dość dużą prędkość 75 km/h po drodze, mieć opancerzenie grubości 10-25 mm i być uzbrojonym w działo kalibru 45 mm. Zastosowano tu zawieszenie typu Christie, w którym każde koło jezdne zawieszone było niezależnie na wahaczu amortyzowanym przez sprężynę spiralną, której oś znajdowała się w burtach kadłuba. Żeby zmniejszyć ryzyko trafienia płyty kadłuba i wieży pochylono pod dużym kontem. Napędzany był silnikiem wysokoprężnym W-2. Załogę stanowiło 4 osoby: kierowca, strzelec-radiooperator, dowódca i ładowniczy.

4 maja 1938 roku projekty przedstawiono podczas posiedzenia Komitetu Obrony ZSRR. Spotkaniu przewodniczył W. Mołotow, a uczestniczyli w nim m.in. Stalin, Woroszyłow oraz inny dygnitarze z dowództwa i przemysłu obronnego. W związku z naleganiami Stalina opracowano drugi prototyp tym razem tylko gąsienicowy, oznaczony jako A-32, który był już bardzo podobny do późniejszego modelu seryjnego. Prototyp ten miał po 5 par kół nośnych, nieco grubszy pancerz sięgający 30 mm oraz armatę kalibru 76 mm L/10. Jego masa sięgnęła 19 ton. W ciasnej wieżyczce z trudem mieściło się dwóch ludzi, dowódca wozu pełnił jednocześnie rolę celowniczego. Telefon wewnętrzny łączył tylko dowódcę i kierowcę-mechanika. Słaba wentylacja powodowała już po kilku strzałach duże zadymienie wnętrza. 

Model z 1940: Oba prototypy poddano w maju 1939 roku serii prób porównawczych na poligonie w Charkowie w których wyniki okazał się remisowy. Podjęto jednak decyzję o dalszych pracach nad prototypem A-32 i przyjęciem go do uzbrojenia, choć pracę nad nim jeszcze trwały. 23 września 1939 roku prototyp wziął udział w pokazie dla dowództwa Armii Czerwonej podczas którego wywarł na widzach bardzo dobre wrażenie, m.in. pokonał rów, skarpę, prowizoryczny most, pokonał rzekę, wspiął się na 30° wzniesienie i w końcu ku ogólnemu zachwytowi przewrócił dużą sosnę. Pierwszy prototyp A-34 powstał w styczniu 1940 roku, a drugi w lutym. Natychmiast też Armia rozpoczęła na nich testy. Podczas testów pierwszy prototyp przejechał zaledwie 250 km i nastąpiła awaria silnika, który po zaledwie 25 godzinach używania trzeba było wymienić. Drugi prototyp zdołał przejechać zaledwie 350 km. Niemożliwe więc było przejechanie przez te czołgi wymaganych 2000 km zanim nie zostaną przedstawione Rządowi w Moskwie 17 marca. Więc już pierwsze testy wykazały ich dużą wadliwość. Do Moskwy zdołał dotrzeć tylko jeden prototyp, drugi zepsuł się po drodze. Wiosną 1940 roku w Kubince testy artyleryjskie przeszedł drugi z prototypów A-34. Wzmocniony kadłub i wierzę przetestowano dopiero zimą 1940 roku. Jednak próby pojazdu wykazały szereg niedostatków, m.in. poważne wady układu napędowego (niski rekurs silnika, spalanie się sprzęgła czy łamanie zębów przekładni). Pomimo tego już 31 marca 1940 roku Stalin podjął decyzję o rozpoczęciu produkcji nowego czołgu. Rozkaz z 5 czerwca 1940 roku nakazywał podjąć masową produkcję przez fabryki w Charkowie i Stalingradzie. Fabryka Nr. 183 w Charkowie miała wyprodukować 500 czołgów, a Stalingradzka Fabryka Traktorów 100 sztuk. Z różnych jednak względów prace postępowały bardzo powoli. Dwa prototypy o fabrycznym oznaczeniu A-34 poddano dalszym próbom w październiku i listopadzie 1939 roku. Pogrubiono m.in. opancerzenie przednie i boczne do 45 mm, dzięki czemu masa pojazdu wzrosła do 26 t. W tym czasie czołg ten mając działo 76 mm L/11, pancerz grubości 45 mm i osiągając prędkość 55 km/h, wydawał się przewyższać wszystkie średnie czołgi na świecie. Rozpoczęcie produkcji jednak z powodu wielu trudności się przeciągało. Latem 1940 roku przeprowadzono w Kubince pod Moskwą testy porównawcze A-32 i zakupionych w Niemczech 2 wozów PzKpfw III. Wynik wypadł zwycięsko dla wozów niemieckich. Wygodna wieża niemieckiego czołgu mogła pomieścić 3 członków załogi, posiadała kopułę dowódcy oraz wewnętrzny interkom do porozumiewania się, radziecka wieża mieściła tylko dwóch członków załogo, nie posiadała kopuły dowódcy, a komunikację wewnętrzną posiadały jedynie pojazdy dowódcy. Ponadto niemiecki czołg nie był tak hałaśliwy i słychać go było dopiero z odległości ok. 200 metrów w porównaniu z 450-500 metrami dla T-34. Wyprzedzały one radziecki czołg pod każdym względem oprócz opancerzenia i uzbrojenia. W związku z tym rozważano nawet zarzucenie prac nad czołgiem i stworzenie zupełnie nowego projektu. Ostatecznie jednak postanowiono kontynuować dalsze prace. Do uzbrojenia czołg został przyjęty 19 grudnia 1939 roku. Niestety do 15 września 1940 roku w Charkowie wyprodukowano zaledwie 3 czołgi. W sumie do końca 1940 roku wyprodukowano 115 czołgów tego modelu. Wraz z produkcją masową w fabryce w Charkowie prowadzono prace nad modelem A-43. 

Model z 1941:  Ponieważ główny inż. Koszkin zmarł we wrześniu 1940 roku, jego dzieło kontynuował inż. Morozow. Produkcja postępowała bardzo powoli m.in. dlatego, że był to stosunkowo nowy czołg i wymagał wprowadzenia zupełnie nowych technologii, a i dostawcy różnych elementów w nim montowanych też potrzebowali czasu na dostosowanie się. W październiku 1940 roku 3 czołgi testowane były w Kubince przez specjalną komisję. Podczas tych testów wykryto tak dużo błędów i wad, że znów powstał pomysł zatrzymania produkcji i na to miejsce wprowadzenie czołgu T-50 jako pojazdu masowego. Jednak pomysł ten odrzucono i zastosowano w nim niezbędne poprawki. Jego długość wynosiła 5,92 m, szerokość 3 m, wysokość 2,4 m. Pojazd posiadał zawieszenie na wałkach skrętnych i zmienione wnętrze przedziału bojowego. Zamieniono miejscami stanowiska strzelca i kierowcy. Zlikwidowano komory pionowe sprężyn zawieszenia zyskując dodatkowe miejsce. Przeniesiono radiostację z wieży do kadłuba oraz zwiększono zapas amunicji do działa z 77 do 100 pocisków. Zastosowano także poprawiony silnik W-5 o mocy 600 KM. Skrzynię biegów wyposażono w reduktor. Średnicę pierścienia wierzy zwiększono z 1420 mm do 1700 mm. Osadzono w niej armatę 76,2 mm F34 L/41,5 ważącą 1155 kg. Próby z tą armatą zaczęto przeprowadzać w listopadzie 1940 roku (wykonano ok. 1000 strzałów i zlecono jej montaż w czołgach). Do strzelania z tej armaty wykorzystywano 3 typy pocisków: granat odłamkowo-burzący OF-350 o masie 6,23 kg, przeciwpancerny ze smugaczem BR-350A o masie 6,5 kg oraz wprowadzony w 1943 roku pocisk podkalibrowy BR-354P o masie 3,05 kg. Celowniczy i ładowniczy dysponowali własnymi włazami, a właz dowódcy umieszczony był na szczycie wieżyczki obserwacyjnej wzorowanej na czołgach niemieckich. W związku z wybuchem wojny w czerwcu 1941 roku chodziło już tylko o wyprodukowanie jak największej ilości nowych wozów, modernizację ograniczając do niezbędnego minimum. Np. Charkowska fabryka Nr. 183 prowadziła produkcję niemal do ostatniego dnia ewakuacji za Ural. Zamiast wież spawanych z płyt walcowanych zastosowano wieże odlewane o grubości 52 mm. Zmieniono konstrukcję włazu kierowcy-mechanika. Reszta pozostała na razie taka sama. Główną fabryką produkującą ten model była Stalingradzka Fabryka Traktorów (STZ). Wszystkie części czołgu były produkowane w jednym miejscu (pancerz - fabryka "Krasnyj Oktiabr", kadłub - Stocznia Stalingradzka Nr. 264) i dlatego było to doskonałe miejsce na szybki wzrost produkcji i zmniejszenie kosztów. W sumie w 1941 roku wyprodukowano 2800 czołgów.

Model z 1942: W 1942 roku zmodyfikowano znacznie samą wieżę. Była ona sześciograniasta i odlewana lub tłoczona z dwoma oddzielnymi włazami dla załogi. Grubszy również był pancerz maski armaty i sięgał 60 mm. Płytę tworzącą tył kadłuba pogrubiono do 45 mm. Zmieniono rozmieszczenie amunicji. Radiostację zaczęto montować we wszystkich wozach. Wprowadzono zmodyfikowaną 5-biegową skrzynię biegów i nowe sprzęgło. Powiększono zbiorniki paliwa, a na zewnątrz zamontowano dodatkowy zbiornik. Zmieniono filtry powietrza i zmodernizowano układ smarowania silnika. Czołgi te produkowano w 3 fabrykach: STZ w Stalingradzie, w fabryce Nr.112 "Krasnoje Sormowo" w Gorki i w ewakuowanej fabryce Nr.183 w Niżnych Tagilach. Wszystkie te czołgi miały te same właściwości, ale ich szczegóły różniły się znacząco. W 1942 roku zdołano wyprodukować 12 553 czołgów.

Model z 1943: W 1943 roku zamiast lewego włazu zaczęto montować  wieżyczkę obserwacyjną dowódcy. Z powodu braku odpowiedniej ilości kauczuku zastosowano ponownie koła z bandażami gumowymi. Uproszczono konstrukcje gąsienicy. W 1943 i 44 roku wyprodukowano rekordową ilość 15 812 wozów.

W toku dalszych modernizacji i przezbrojenia czołgu w nową armatę na początku 1944 roku wszedł do służby nowy model T-34/85. Wszystkich modeli T-34/76 wyprodukowano w sumie ok. 35 100 sztuk. W oparciu o T-34 konstruowano czołgi mostowe, z miotaczem ognia (OT-34), ciągniki artyleryjskie (AT-42) oraz ciągniki ewakuacyjne. 

Zastosowanie bojowe:

Pierwsze masowe czołgi do jednostek trafiły późną jesienią 1940 roku, a trening walki zaczął się dla nich dopiero na wiosnę 1941 roku. Na słabość walki nimi duży wpływ miały także różne reorganizacje w Armii Czerwonej w ostatnich dwóch latach przedwojennych. Do wybuchu wojny z Niemcami radzieckie fabryki zdołały wyprodukować 1226 czołgi (istnieje tu pewna niezgodność, mianowicie 1226 czołgów wyprodukowano do końca czerwca 1941 roku, a 22 czerwca było ich 1110, lecz niezgodność ta nie wpływa na ogólny obraz), w tym 967 sztuk posiadały jednostki na zachodzie. Po raz pierwszy do walki czołgi te weszły pod koniec czerwca 1941 roku i stanowiły niemiłe zaskoczenie dla oddziałów niemieckich. Jednak szybko podczas odwrotów utracono większość z nich, przeważnie na skutek awarii i braku paliwa. Niemcy szybko przechwycili pierwsze egzemplarze tych czołgów i poddali je różnym testom zarówno na miejscu jak i po przewiezieniu do Rzeszy. Okazało się, że z pancerzem czołgu mogą poradzić sobie jedynie działa przeciwlotnicze 88 mm. 

Czołgi te znajdowały się na uzbrojeniu oddziałów LWP. W sumie ok. 118 wozów w 1 BPanc. i Szkolnym Pułku Czołgów Oficerskiej Szkoły Broni Pancernej.

W okresie od 1941 do 43 roku duża liczba czołgów dostała się w ręce Niemców, którzy wcielili je do swojej służby i nadali im nazwę PzKpfw 34 747(r). W 1941 roku służyły m.in. w 1, 8 i 11 DPanc. Było to bardzo niebezpieczne, ponieważ większość niemieckich kanonierów oddawała strzały patrząc na sylwetkę a nie na oznakowanie. Aby zapobiec temu załogi niemieckie malowały bardzo duże krzyże lub nawet swastyki. Oczywiście przechwycone czołgi były natychmiast przystosowywane do niemieckich standardów ( m.in. wyposażane w radio). Zakłady naprawcze dla nich znajdowały się w Rydze i w z Zgorzelcu. Wiele tych pojazdów przeznaczono do celów ćwiczebnych i testowych.

Dane techniczne: 

Rok wprow. -       1939

Ciężar całk. -       26-30 t     

Załoga -               4 ludzi              

Uzbrojenie -         1x76,2 mm F34, 2x7,62 mm DT (jeden karabin sprzężony z armatą a drugi w kadłubie)                         

Wymiary -           dł. 675 cm, szer. 300 cm, wys. 245 cm.      

Pancerz -             kadłub: przód, boki i tył 45 mm, góra 20 mm, wieża: 20-45 mm (później do 52 mm)          

Amunicja -           100 szt. do działa i ok. 2800 szt. do kaemów.

Napęd -               silnik 12-cylindrowy W-2 (później W-5) chłodzony płynem o mocy 500 KM. 4-suwowy.                                    

Osiągi -               szybkość maks. 55 km/h.        

Zasięg  -              400 km. po drodze, 260 w terenie.    

Paliwo -               ropa ( 460-560 l w wewnętrznych zbiornikach i 134-270 l w wewnetrznych)