t="69">

p.s.2001.03.24

S

CZOŁG ŚREDNI

M3 "STUART"

    Pierwszy amerykański czołg masowo zastosowany w walce podczas II wojny światowej. Mimo dobrych parametrów szybkościowych, manewrowych oraz sporej bezawaryjności pod koniec wojny był już pojazdem przestarzałym, zbyt lekko uzbrojonym i opancerzonym, by sprostać wymaganiom ówczesnego pola walki. 

       W 1940 roku w USA pod wpływem wydarzeń wojennych w Europie postanowiono wzmocnić własne siły pancerne i przystosować je do współczesnego pola walki. Do tej pory w siłach amerykańskich dominowały wozy szybkie, lekkie i uzbrojone jedynie w karabin maszynowy, a następnie w działko 47 mm takie jak M1 i M2. Rozpoczęto tworzenie amerykańskich wojsk pancernych. Na początek dostarczono armii lekki czołg zwany M3, który w miarę produkcji i eksploatacji w warunkach frontowych podlegał ciągłym zmianom i modyfikacją tworząc kilka modeli.

M3 - Nowy czołg powstał na skutek modyfikacji i usprawnień dokonanych na dotychczasowym wozie M2A4. Departament Uzbrojenia zdecydował się na powiększenie koła napinającego gąsienicę, które stało się kołem jezdnym, pogrubienia pancerza do 38 mm, zmiany jarzma armaty i urządzeń oporopowrotnych. Prototyp nowego wozu poddano próbom w marcu 1941 roku i tego też miesiąca przyjęto do uzbrojenia jako M3. W marcu również rozpoczęto jego produkcję w ACFC (American Car and Foundry Company) w Berwick w Pensylwanii. W czasie produkcji cały czas wprowadzano zmiany i ulepszenia sugerowane czy to przez Departament Uzbrojenia czy przez użytkujące je wojsko. Dlatego też niezależnie od daty produkcji różniły się one między sobą m.in: w miejsce wielokątnej wieży nitowanej wprowadzono okrągłą wieżę spawaną, zmieniono przyrządy celownicze i obserwacyjne, zwiększono zasięg dodając 2 zewnętrzne zbiorniki paliwa. W 1942 roku wprowadzono spawany kadłub i żyroskopowy stabilizator armaty w płaszczyźnie pionowej. Zlikwidowano też wieżyczkę obserwacyjną dowódcy na wieży, dodano mechanizm obrotu wieży, ulepszono jarzmo oraz zastosowano lepszą armatę M6. W ostatniej serii przejściowej ok. 1000 czołgów zw. "Stuart Hybrid" wprowadzono zmiany w systemie kierowania ogniem. Było to niezbyt fortunne posunięcie ponieważ celować musiał dowódca czołgu, który w dodatku był też ładowniczym. Do października 1942 roku zdołano wyprodukować w sumie 5811 tych czołgów ( w 1941 roku 2075 szt. z silnikiem gaźnikowym i 479 z dieslem, a w 1942 roku analogicznie 2454 i 802 szt.).

M3A1 - Został wprowadzony do produkcji w ACFC od maja 1942 roku. Był dalszą ulepszoną kontynuacją M3. W stosunku do poprzednika zastosowano w nim obrotową podłogę wieży, hydrauliczny napęd obrotu wieży systemu Oilgear oraz stabilizator żyroskopowy Westinghouse. Masa czołgu sięgała 13 t. Załoga składała się z 4 osób: z lewej strony w wieżyczce dowódca-kanonier, z prawej ładowniczy, w kadłubie z lewej strony kierowca, a z prawej pomocnik kierowcy. Uzbrojony był w armatę 37 mm M6 sprzężoną z karabinem maszynowym 7,62 mm Browning M1919A4 z kątem ostrzału w płaszczyźnie poziomej 360º, a w płaszczyźnie pionowej -10º, +20º. Poza tym posiadał jeszcze 2 km, jeden w kadłubie, drugi zamontowany na podstawie na wieży. Prędkość obrotu wieży wynosiła 24º/s. W kadłubie mieściło się od 106 do 116 pocisków do działa i ok. 7000 do km oraz broń osobista załogi i 12 granatów ręcznych. Pancerz zbudowany był z płyt walcowanych, nitowanych w kadłubie i spawanych w wieży, o grubości: kadłub - przód 16-44 mm, boki i tył 25 mm, góra i dół 13 mm, wieża - przód 38-51 mm, boki i tył 32 mm oraz góra 13 mm. Napęd stanowił silnik gaźnikowy Continental W-670-91 o pojemności 10942 cm³ i mocy maksymalnej 250 KM przy 4200 obrotów, 4-suwowy, gwiazdowy, 7-cylindrowy o średnicy cylindrów 130 mm, skok tłoków 117 mm, chłodzony powietrzem. Silnik napędzany był benzyna ze zbiorników o pojemności 208 l i dodatkowych zewnętrznych o pojemności 183 l. Na 100 km czołg zużywał 186 l benzyny. W wersji dieslowskiej posiadał silnik Guiberson T-1020-4, 4-suwowy, gwiazdowy, 9-cylindrowy o średnicy cylindrów 130 mm, skok tłoków wynosił 140 mm, pojemność 16724 cm³, o mocy maksymalnej 220 KM przy 2200 obr/min, chłodzony powietrzem o zasięgu 145 km. Układ napędowy ze sprzęgłem tarczowym suchym i skrzynią przekładniową mechaniczną 6-cio biegową (5 do przodu, jeden do tylu). Podwozie składało się z 4 par kół jezdnych z bandażami gumowymi, zblokowanych w wózkach po dwa i zawieszonych na wahaczach z pionowymi sprężynami, 3 par kół podtrzymujących, kół napędowych z przodu i kół jezdnych z tyłu. Gąsienice były dwusworzniowe, dwugrzebieniowe, składające się z 66 ogniw szerokości 294 mm. Posiadał instalację elektryczną 12 V. Łączność odbywała się za pomocą radiostacji SCR 508 lub w brytyjskiej służbie No 19. Promień skrętu pojazdu wynosił 10-13 metrów. Prędkość maksymalna dochodziła do 58 km/h, a po zdjęciu ograniczeń nawet 65 km/h. Czołg mógł przejechać z dodatkowymi zbiornikami 217 km oraz pokonywać wzniesienia 30º, rowy szerokości 185 cm, ściany wysokości 60 cm i brody głębokie na 90 cm. W sumie wyprodukowano ich 4621 sztuk z czego 4581 w 1942 roku (4370 z silnikiem gaźnikowym, 211 diesli) i 40 szt. z silnikiem gaźnikowym w 1943 roku.

M3A3 - W modelu tym uwzględniono skargi użytkowników poprzedniego modelu i wprowadzono istotne zmiany ogólnej kompozycji wozu. Zastosowano zupełnie nowy kadłub o zwiększonej pojemności i pochylonej bardziej pod kątem i grubszej przedniej płycie. Poza stworzeniem dogodniejszych warunków dla załogi pozwoliło to zwiększyć pojemność zbiorników paliwa, a co za tym idzie również zasięg czołgu. Powiększona została wieża w której z tyłu dobudowano niszę w której umieszczono radiostację. Zamontowano nowsze przyrządy obserwacyjne i zwiększono ich liczbę. Powiększono także włazy wejściowe. Poza tym różnił się wagą i gabarytami. W porównaniu z poprzednim modelem M3A1 ważył 14,7 t, był długi na 503 cm, szeroki na 252 cm i wysoki na 256 cm. Pogrubiono pancerz z przodu kadłuba do 25-44 mm, zwiększono ilość naboi do działa do 174 i do km do7500 szt., zamontowano celownik teleskopowy M54, 1 peryskop obserwacyjny M4 i 4 peryskopy M6. Pojemność zbiorników paliwa wzrosła do 425 l, a zużycie wynosiło 193 l/100 km. Osiągał prędkość maksymalną 50 km/h, a zasięg wzrósł do 220 km. Jesienią 1942 roku wyprodukowano i przetestowano 2 pierwsze wozy tego typu, a od 1 stycznia do października 1943 wyprodukowano w zakładach ACFC 3427 tych czołgów. Były one przeznaczone przede wszystkim na eksport w ramach pomocy Lend-Lease. 

M5 - Powstał na skutek problemów z dostawami silników Continental stosowanymi w poprzednich modelach ponieważ fabryki wykonujące zamówienia dla lotnictwa nie były w stanie zaspokoić potrzeb producentów czołgów. Departament Uzbrojenia zaproponował wykorzystanie dostępnych silników samochodowych co wymagało znacznego przebudowania konstrukcji. W czerwcu 1941 roku poddano badaniom eksperymentalny czołg M3E2 w którym zamontowano 2 sprzężone silniki samochodowe Cadillac. Zamontowano także typową samochodową automatyczne transmisję Hydramatic. Próby na poligonie General Motors dały dobry rezultat i czołg dostał bardzo wysoką ocenę. 13 listopada 1941 roku nazwano go M4, lecz żeby nie mylić go z tak samo oznaczonym czołgiem średnim, w lutym 1942 roku zmieniono to na M5. W porównaniu z poprzednimi modelami miał zmieniony i udoskonalony, całkowicie spawany kadłub z pochylona przednią płytą, zmienione położenie i wielkość włazów do przedziały kierowania. Nowy układ napędowy złożona z dwóch silników samochodowych chłodzonych wodą Twin Cadillac, gaźnikowych, 4-suwowych, 8-cylindrowych o średnicy cylindrów 89 mm i skoku tłoków 114 mm, pojemności 5667 cm³, 2400 obr/min i mocy maksymalnej 110 KM każdy oznaczał się znacznie cichszą i pewniejszą pracą w niższych temperaturach a automatyczna transmisja znacząco zmniejszała wysiłek kierowcy. Mniejsze rozmiary całego zespołu napędowo-transmisyjnego pozwoliły na obniżenie wału napędowego w przedziale bojowym, a co za tym idzie polepszenie warunków w  tak już ciasnym wnętrzu. Poprawiono warunki obserwacyjne poprzez dodanie peryskopów nowego typu. Zastosowano podwójne przyrządy kierowania ogniem, dzięki czemu mogli to robić też inny członkowie załogi. Produkcję tych czołgów uruchomiono w kwietniu 1942 roku w zakładach Cadillac w Detroid, a następnie dołączyły jeszcze dwie fabryki: w lipcu Massey-Harris w Milwaukee i w sierpniu General Motors w Southgate i do grudnia udało im się wyprodukować w sumie 2074 szt. tych pojazdów, przeznaczonych głównie dla armii amerykańskiej.   

M5A1 - Ulepszony model wersji M5, standaryzowany 29 września 1942 roku. W stosunku wzorca zmieniono w nim wieżę zapożyczoną z modelu M3A1. Miał on również dodatkowy właz awaryjny w dnie kadłuba w przedziale kierowania oraz zmodernizowane jarzmo armaty i przyrządy celownicze. Czołg ważył 15,3 t, kąt ostrzału w płaszczyźnie pionowej wynosił -12º, +30º. We wnętrzu mieściło się 147 naboi do armaty i 6750 pocisków do km. Grubość pancerza z przodu wynosiła 29-64 mm, z boków 15-29 mm, z tyłu zaś 25 mm. Pancerz wieży miał z przodu od 44 do 51 mm, z boku i tyłu 32 mm, a z góry 13 mm. Napęd stanowiły jak w modelu M5 dwa silniki Cadillac. Zbiorniki miały pojemność 344 l, a zużycie paliwa wynosiło 215 l/100 km. Układ napędowy składał się ze sprzęgła głównego, suchego, wielotarczowego, wału transmisji automatycznej Hydramatic z 4 biegami do przodu i do tyłu. Pozostałe parametry miał takie same jak w modelu M3A1. Wprowadzony został do produkcji w listopadzie 1942 roku, najpierw w zakładach Cadillac, gdzie do maja 1944 roku wyprodukowano ich 3530 szt., następnie w fabryce General Motors, która wyprodukowała ich 1196 szt., a następnie w zakładach Massey-Harris (1084 szt.) i na koniec w ACFC gdzie wyprodukowano 1000 szt. Produkcję zakończono w czerwcu 1944 roku ilością 6810 czołgów przeznaczonych w większości na eksport.

    W sumie podczas 4 letniej produkcji tego typu czołgu zdołano dostarczyć wojsku w sumie 22 743 wozów. Oprócz seryjnych pojazdów zbudowano kilka odmian wozów prototypowych na których wypróbowano nowe zespoły silników, zawieszenia i gąsienic, a ponadto opracowano kilkanaście projektów różnych pojazdów bojowych opartych na jego podwoziu (głównie działa samobieżne i ciągniki). Jeden z nich, działo M8 "Scott" został przyjęty do produkcji seryjnej. 

    W ramach pomocy wojskowej Lend-Lease czołgi te eksportowano do różnych krajów. Między innymi do Wielkiej Brytanii dostarczono 6923 czołgów różnych modeli, do ZSRR ok. 1700 szt., do Chin - 1000, 536 do Ameryki Południowej (głównie do Brazylii - 653) a także dla sił Wolnych Francuzów w liczbie kilkuset. Za pośrednictwem tych głównych państw-importerów czołgi te przeszły w posiadanie wielu innych państw, w tym również Armii Polskiej.

Dane techniczne:  M3A1

Rok wprow. -       1941

Ciężar całk. -       12 900 kg     

Załoga -               4 ludzi              

Uzbrojenie -         1x37 mm, 3x7,62 mm                         

Wymiary -           dł. 452 cm, szer. 224 cm, wys. 239 cm.      

Pancerz -             od 13 do 51 mm          

Amunicja -           116 szt do działa i 7200 do km.

Napęd -               silnik 4-suwowy, 7-cylindrowy Continental chłodzony powietrzem o mocy 250 KM.                                    

Osiągi -               szybkość maks. 64 km/h.        

Zasięg  -              217 km.